माहिती तंत्रज्ञान युगातील मक्तेदारी : संधी, आव्हाने आणि भविष्यातील दिशा
माहिती तंत्रज्ञान क्षेत्रात एका कंपनीची मक्तेदारी राहणे
अवघड कारण रोज नव-नवीन संशोधनं होत असतात मग त्यात रोज नव्याने भर पडते ती नवीन
उत्तम सॉफ्टवेअर्स ची एकाच प्रकारचे अनेक सॉफ्टवेअर देखील सहज उपलब्ध होताना
दिसतात. याचा प्रत्यय गुगल (सर्च) केल्यास आपणांस आला देखील असेल, पण स्पर्धात्मक
युगात कुण्या एका कंपनीची “मक्तेदारी” सुरु होणं पचनी पडत नाही, त्यास समर्थ असा
पर्याय उपलब्ध असणं, होणं खूप महत्वाचं वाटू लागतं. आता हेच पहा ना, संगणका मध्ये
इनपुट टूल मध्ये क्रांती आली ती “युनिकोड” मुळे ज्यामुळे मराठी, हिंदी आणि इतर
प्रादेशिक भाषा सहज गत्या दिसू लागल्या त्याचा तसा वापर ही वाढू लागला. मग प्रथम
टाईप रायटर मध्ये ज्याप्रमाणे मराठी कि-बोर्ड लेआउट असतात त्याप्रमाणे मराठी येवू
लागले, युनिकोड आल्यानंतर देवनागरी ह्या प्रकारात मराठी झळकू लागले, या नंतर इनस्क्रिप्ट
हा प्रकार आणि मग देवनागरी फोनेटिक यामध्ये आपण जसे बोलू तसे टाईप होवू लागले,
ज्यास सोप्या भाषेत आपण असे म्हणू कि “इंग्लिश कि-बोर्ड चाच वापर, पण “इंग्लिश टू
मराठी” हा सर्वांच्या सोईचा प्रकार एका कंपनी ने देवू केला,यात अजून एक सुधारणा
त्यांनी केली ती म्हणजे “सजेशन्स” देवू केल्या यामुळे टाईप करणे खूप सोपे झाले.
यास पर्याय म्हणून आता विंडोज 10 मध्ये युजरला सार्थ पर्याय उपलब्ध करण्यात आला
आहे.
इंटरनेट, संगणक, मोबाईल
तंत्रज्ञान आणि कृत्रिम बुद्धिमत्ता यांच्या अभूतपूर्व प्रगतीमुळे आजचे जग “माहिती
तंत्रज्ञान युग” या नावाने ओळखले जाते. या युगाची खासियत म्हणजे बदलाची गती—दररोज
नव्या कल्पना, नवीन संशोधन, उत्तम
सॉफ्टवेअर्स, वेगवेगळ्या प्रकारचे तांत्रिक उपाय आणि
कौशल्यपूर्ण सेवा बाजारात अवतरतात. या जलद बदलांच्या पार्श्वभूमीवर कोणत्याही एका
कंपनीने दीर्घकाळ “मक्तेदारी” टिकवून ठेवणे अत्यंत कठीण बनले आहे. त्याच वेळी,
काही विशिष्ट क्षेत्रांत काही कंपन्या प्रचंड प्रमाणात प्रभावशाली
ठरल्या असून त्यांच्यामुळे बाजारपेठेच्या रचनेवर, ग्राहकांच्या
निवडीवर आणि नवोन्मेषाच्या दिशेवर मोठा प्रभाव पडतो.
या संदर्भात
"मक्तेदारी"— म्हणजेच एका कंपनीचे एखाद्या क्षेत्रात अनन्यसाधारण
नियंत्रण—या संकल्पनेचा वेध घेणे आवश्यक ठरते.
१. मक्तेदारी म्हणजे काय?
अर्थशास्त्रात मक्तेदारी म्हणजे
असा बाजार ज्यात एखाद्या उत्पादनाचे किंवा सेवेचे प्रमुख पर्याय उपलब्ध नसतात, आणि त्याचा पुरवठा जवळजवळ पूर्णपणे एका
कंपनीकडे असतो. पारंपरिक अर्थाने, मक्तेदारी निर्माण झाले की
स्पर्धा कमी होते, किमती वाढविण्याचे सामर्थ्य एका कंपनीकडे
येते, ग्राहकांची निवड मर्यादित होते आणि तांत्रिक विकासाचा
वेगही मंदावण्याची भीती असते.
पण माहिती तंत्रज्ञान क्षेत्रात परिस्थिती थोडी वेगळी आहे. येथे
मक्तेदारीचा अर्थ "एकाधिकार" असा पूर्णपणे नसून “डॉमिनंस”— म्हणजेच
प्रचंड प्रभाव—असा अधिक असतो.
२. तंत्रज्ञान क्षेत्रात
मक्तेदारी अवघड का?
अ. जलद तांत्रिक परिवर्तन
IT क्षेत्रातील
स्पर्धेची खरी ओळख म्हणजे तांत्रिक परिवर्तनाची झपाटलेली गती. नवीन तंत्रज्ञान
नेहमीच जुन्या तंत्रज्ञानाला कालबाह्य करते. ज्या कंपनीने आज एखादे सॉफ्टवेअर तयार
केले, त्याचे अधिक उन्नत आणि सोपे तंत्र उद्या दुसरीकडे
विकसित होते.
उदा., शोधयंत्र (Search Engines) क्षेत्रात गुगलचे वर्चस्व आहे; पण त्या मागेही सतत
नवीन शोधतंत्र, AI आधारित मॉडेल्स आणि नैसर्गिक भाषेतील शोध
विकसित होत आहेत.
आ. प्रवेश अडथळे कमी
सॉफ्टवेअर उत्पादनासाठी आता
भांडवल, यंत्रसामग्री, मोठी
जमीन याची गरज नसते; फक्त उत्तम कौशल्य असलेली लहान टीम,
सर्व्हर्स आणि इंटरनेट कनेक्टिव्हिटी एवढेच पुरेसे असते. म्हणूनच स्टार्टअप्स
सहज जन्माला येतात आणि मोठ्या कंपन्यांनाही आव्हान देतात.
इ. मुक्त स्रोत (Open Source) क्रांती
ओपन सोर्स प्रकल्पांमुळे
कोणताही प्रोग्रामर जगभरातील कोडचा वापर करू शकतो. लिनक्स, अपाचे, वर्डप्रेस,
पायथॉन, टेन्सरफ्लो यांसारख्या प्रकल्पांनी
मोठमोठ्या कंपन्यांच्या मक्तेदारीला जोरदार पर्याय उपलब्ध केले.
ई. वैश्विक स्पर्धा
IT बाजार केवळ
स्थानिक नाही. अमेरिकेचा, युरोपचा किंवा भारताचा विकसक,
संशोधक किंवा स्टार्टअप एकमेकांशी थेट स्पर्धा करतात. त्यामुळे एका
देशातील एक कंपनी जगावर मक्तेदारी प्रस्थापित करते ही कल्पनाच आज अवास्तव वाटते.
क्रमश:
अमित बाळकृष्ण कामतकर
image source: Gemini
उत्तम लेख सर
उत्तर द्याहटवा