माहिती तंत्रज्ञान युगातील मक्तेदारी : संधी, आव्हाने आणि भविष्यातील दिशा- भाग २
पहिला भाग वाचण्यासाठी येथे क्लिक करावं -
माहिती तंत्रज्ञानाच्या झपाट्याने बदलणाऱ्या जगात मक्तेदारीचा प्रभाव अधिक तीव्र होत चालला आहे. भाग १ मध्ये आपण डिजिटल मक्तेदारीची संकल्पना, तिची कारणे आणि तिच्या वाढीमागील तांत्रिक प्रवाहांचा परिचय घेतला. आता, भाग २ मध्ये आपण त्या मक्तेदारीमुळे निर्माण होणाऱ्या वास्तवातील संधी आणि आव्हानांचे सखोल विश्लेषण करणार आहोत. मोठ्या तंत्रज्ञान कंपन्यांची वाढती सत्ता बाजारपेठेचे स्वरूप कसे बदलते, नवकल्पनांवर कसा परिणाम करते आणि ग्राहकांच्या अधिकारांसमोर कोणत्या अडचणी उभ्या करते, याचा अभ्यास या भागात मांडला आहे. यासोबतच भविष्यातील दिशादर्शन, नियामक ढांचा आणि डिजिटल युगात संतुलित व न्याय्य स्पर्धा कशी राखता येईल हेही पाहणार आहोत. IT युगातील मक्तेदारीचे बदलते चित्र समजून घेण्यासाठी हा भाग अत्यंत महत्त्वाचा ठरणार आहे.
३. तरीही काही कंपन्या प्रभावशाली का?
तांत्रिक क्षेत्रात मक्तेदारी अवघड असली तरी काही
कंपन्यांनी प्रचंड प्रभाव निर्माण केला आहे. याची काही प्रमुख कारणे पुढीलप्रमाणे:
अ. नेटवर्क इफेक्ट्स (Network Effects)
काही डिजिटल प्लॅटफॉर्मवर जितके जास्त लोक येतात, तितकी त्याची किंमत वाढते.
उदा., सोशल मीडिया, मेसेजिंग
अॅप्स, ई-कॉमर्स प्लॅटफॉर्म. एकदा मोठी वापरकर्ता संख्या
मिळाली की नंतरचे स्पर्धक मागे राहतात.
आ. डेटा हे नवीन ‘इंधन’
जास्त वापरकर्ते = जास्त डेटा
जास्त डेटा = उत्तम मशीन लर्निंग मॉडेल्स
उत्तम मॉडेल्स = अधिक आकर्षक सेवा
यामुळे मोठ्या कंपन्या सतत सुधारत जातात आणि छोट्या कंपन्यांना
स्पर्धा देणे कठीण बनते.
इ. संसाधनसंपन्नता
मोठ्या कंपन्यांकडे भरपूर भांडवल, संशोधन क्षमता, तज्ज्ञ
कर्मचारी आणि जागतिक पायाभूत सुविधा असतात. त्यामुळे त्या कंपन्या अन्य नव्याने
सुरू झालेल्या कंपन्यांना विकत घेऊन त्यांचा धोका कमी करतात.
ई. इकोसिस्टम लॉक-इन
मोबाईल ऑपरेटिंग सिस्टम, अॅप स्टोअर्स, क्लाऊड सेवा, सॉफ्टवेअर
सूट—एकदा ग्राहक विशिष्ट तंत्रज्ञानात गुंतला की दुसऱ्या प्रणालीवर जाणे महागडे
किंवा अवघड ठरते.
४. मक्तेदारीचे फायदे व तोटे
1.
मोठे संशोधन
खर्च परवडतात. प्रगत AI, रोबोटिक्स, क्वांटम
कंप्युटिंग यांसारख्या क्षेत्रांत मोठे ग्लोबल प्लेअर्सच गुंतवणूक करू शकतात.
2.
एकसमान
मानकांचा विकास. एका प्रमुख कंपनीच्या
नेतृत्वामुळे काही क्षेत्रांत सुव्यवस्थित मानके तयार होतात.
3.
उत्पादनाची
दर्जा कायम राहतो.
तोटे
1.
स्पर्धेचा
अभाव—नव्या कंपन्यांना संधी कमी.
2.
किंमत
नियंत्रण—कधी कधी सेवा किंवा उत्पादन महाग
होते.
3.
डेटा आणि
गोपनीयता जोखीम—केंद्रित
शक्तीमुळे वापरकर्त्यांची माहिती काही मोजक्या हातात जमा होते.
4.
नवोन्मेषावर
परिणाम—मोठ्या कंपन्या आपल्या क्षेत्रात
विघटनकारी (disruptive) तंत्रज्ञान येऊ देत नाहीत.
५. इंटरनेट प्लॅटफॉर्म
मक्तेदारीचे काही प्रमुख क्षेत्र
१) सर्च इंजिन क्षेत्र
Googleचे वर्चस्व मोठे असले तरी आज AI-आधारित नवीन शोधयंत्र, गोपनीयतेवर आधारित सर्च आणि
देशनिहाय पर्याय झपाट्याने वाढत आहेत.
सततचे परिवर्तनच या वर्चस्वाला आव्हान देते.
२) मोबाइल ऑपरेटिंग सिस्टम्स
Android व iOS या दोनच
प्रणाली प्रभावी आहेत. येथे अंशतः मक्तेदारी दिसत असली तरी ओपन-सोर्स Androidमुळे स्पर्धा आणि नवोन्मेषाला वाट मोकळी होते.
३) ई-कॉमर्स प्लॅटफॉर्म
अमेझॉन, अलीबाबा,
फ्लिपकार्ट इ. देशानुसार प्रभावी असतात. पण नवीन स्थानिक कंपन्या
‘हायपरलोकल’ व विशेष श्रेणीतील सेवा देऊन मजबूत स्पर्धक ठरतात.
४) क्लाऊड कम्प्युटिंग
AWS, Azure आणि GCP यांचा
प्रभाव मोठा आहे. तरीही ओपन-सोर्स क्लाऊड प्लॅटफॉर्म, हायब्रिड
क्लाऊड आणि स्थानिक डेटा नियमांमुळे स्पर्धा टिकून आहे.
६. सरकारची भूमिका
मक्तेदारी नियंत्रित करण्यासाठी विविध देशांत अँटी-ट्रस्ट
कायदे, डेटा गोपनीयता कायदे, स्थानिक सर्व्हर्सचे नियमन, आणि स्टार्टअप्ससाठी
प्रोत्साहने दिली जातात.
यामुळे तंत्रज्ञानातील शक्तिसंतुलन राखले जाते आणि लहान कंपन्यांना
व नवकल्पनांना योग्य संधी मिळते.
७. भारतीय संदर्भ
भारतामध्ये डिजिटल इंडिया, UPI, ONDC,
स्टार्टअप इंडिया यांसारख्या योजना तंत्रज्ञानातील मक्तेदारी
रोखण्यात महत्वाची भूमिका बजावतात.
·
UPI ने जगभरात एक अनोखा, शासकीय-प्रधान
पण खुले डिजिटल इकोसिस्टमचा नमुना निर्माण केला.
·
ONDC (Open Network for Digital Commerce) हे
ई-कॉमर्स क्षेत्रात मक्तेदारी विरुद्ध एक महत्त्वाचे पाऊल मानले जाते.
·
भरभक्कम IT सेवा उद्योग, सॉफ्टवेअर
निर्यात आणि स्टार्टअप संस्कृतीमुळे स्पर्धा जागृत राहते.
८. मक्तेदारीविरुद्ध मजबूत
पर्यायांची गरज
वापरकर्त्यांच्या दृष्टीने अधिक पर्याय असणे फायदेशीर असते.
त्यासाठी पुढील बाबी महत्त्वाच्या ठरतात:
1.
मुक्त
स्रोताला प्रोत्साहन
2.
उघड मानकांचा
(Open Standards) वापर
3.
स्टार्टअप्ससाठी
आर्थिक व पायाभूत मदत
4.
शैक्षणिक
संशोधनाला पाठबळ
5.
डेटा
सार्वभौमत्व व कडक गोपनीयता कायदे
ही सर्व पावले तांत्रिक शक्तिसंतुलन निर्माण करून
मक्तेदारीचा धोका कमी करतात.
९. भविष्यातील दृष्टिकोन
कृत्रिम बुद्धिमत्ता, ब्लॉकचेन, क्वांटम कम्प्युटिंग आणि मेटाव्हर्स ही
क्षेत्रे IT जगातील पुढील महत्त्वाची टप्पे आहेत. येथेही
मोठया तंत्रकंपन्या सुरुवातीला वर्चस्व गाजवतील अशी शक्यता आहे; परंतु नवकल्पनेची गती इतकी प्रखर आहे की एकाच कंपनीची पूर्ण मक्तेदारी
प्रस्थापित होण्याची शक्यता फारच कमी आहे.
उदाहरणार्थ, AI क्षेत्रात मोठ्या कंपन्यांसोबत
मुक्त-स्रोत AI मॉडेल्स, समुदायाधारित
प्रकल्प, आणि ओपन मॉडेल प्लॅटफॉर्म जोरदार स्पर्धा करतात.
१०. निष्कर्ष
माहिती तंत्रज्ञान युग हे संधी आणि स्पर्धेचे युग आहे. एका
कंपनीची मक्तेदारी तांत्रिक कारणांमुळे, बदलांच्या वेगामुळे आणि जागतिक प्रतिभेमुळे टिकून राहणे अवघड झाले आहे.
तरीही काही कंपन्या त्यांच्या प्रचंड संसाधनांमुळे आणि नेटवर्क इफेक्ट्समुळे
प्रभावी ठरतात. त्यामुळे मक्तेदारीचा धोका पूर्णपणे टळत नाही.
परंतु ग्राहक, सरकारे, संशोधक,
ओपन सोर्स समुदाय आणि नव्या स्टार्टअप्स यांच्या एकत्रित
प्रयत्नांमुळे तंत्रज्ञान जगत संतुलित राहते.
या युगात सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे—पर्यायांची उपलब्धता,
नवोन्मेषाला प्रोत्साहन आणि डिजिटल स्वायत्तता.
आजचा ग्राहक जागरूक आहे, तांत्रिकदृष्ट्या
सक्षम आहे, आणि पर्याय निवडण्याची क्षमता सतत विकसित होत
आहे. त्यामुळे IT क्षेत्रातील मक्तेदारी ही पूर्ण स्थिर नसून
सतत बदलणारे, स्पर्धात्मक आणि गतिशील वास्तव आहे.
अमित बाळकृष्ण कामतकर
टिप्पण्या
टिप्पणी पोस्ट करा