“छावा” च्या निमित्ताने .....

 

इतिहासातील विविध विषय समजून घेणे , अधिक माहिती घेण्याचा, मिळविण्याचा प्रयत्न करणे ही आवडच, याच आवडीतून इतिहास समजून घेऊन त्याची माहिती इतरांना देणे, हा पण एक छंदच. नुकताच “छावा” चित्रपट प्रदर्शित झाला, आणि जी त्रोटक माहिती छत्रपती संभाजी महाराज यांच्या विषयी वाचली होती, ती अधिक समजून घेण्या विषयी प्रयत्न करण्यास सुरुवात केली. मग कादंबरी वाचन असेल, अथवा ऑनलाइन संकलन असेल. ऑनलाइन ! म्हंटल की भुवया उंचावल्या जाऊ शकतात, कारण तेथील उपलब्ध माहितीच्या सत्यतेवर  शंका घेतली जाऊ शकते. विकिपीडिया सारखे माध्यम ज्यात कुणीही बदल करू शकतं. ते किती सत्य माहिती देऊ करतं हा अभ्यासाचा विषय, म्हणून स्पष्ट पणे नमूद केलं की सत्यतेवर सिद्ध होऊ शकेल अशीच माहिती घेण्याचा प्रयत्न केला. त्यात थोड्याफार प्रमाणात यशस्वी झालो खरा पण अद्याप “ज्ञानाची (छत्रपती संभाजी महाराज  समजून घेण्याची ) भूक” काही शमली नाही. “संभाजी” या कादंबरीचे लेखक विश्वास पाटील यांची एक नवी विडिओ बाइट पाहिली त्यात इतिहासातील कोणत्या लेखनाची विश्वासार्हता अधिक या विषयी माहिती दिली आहे. शुद्ध ऐतिहासिक लेखन महत्वाचं. कुणा विषयीही अभिनिवेश न करता केलेलं लिखाण महत्वाचं. शुद्ध ऐतिहासिक म्हणजे काय तर , पूर्व कालीन घटीतांच्या विश्वसनीय आणि प्रमाणभूत अशा साधनांच्या आधारे लिहिलेला इतिहास.

“महाराष्ट्राला इतिहास आहे, बाकी राज्यांना भूगोल आहे”, असे आचार्य अत्रे म्हणाले होते (याचा संदर्भ काय? त्याविषयी नाही लिहीत पण हे वाक्य मला महत्वाचं वाटलं म्हणून येथे दिलं आहे) ते तंतोतंत खरं आहे. हा इतिहास , खरा इतिहास प्रत्येकाला समजणं, माहिती करून घेणं खरं तर आद्य कर्तव्य वाटतं मला. हा इतिहास शाळेतून शिकवला गेला पाहिजे. स्वराज्याचे दुसरे छत्रपती कसे होते यावर भरपूर संशोधन झालं आहे त्याचे अभ्यासक्रमात रूपांतर करून विद्यार्थ्यां पर्यन्त पोहोचणे अनिवार्य वाटतं मला.

त्यांना फक्त जाती-पातीत अडकविणे थांबवाव. प्रजेप्रती दक्ष असणाऱ्या राजास कुण्या एका जातीचा म्हणणं चुकीचं होईल. आर्थिक धोरण, प्रजादक्षता, वतनवृत्ती , न्याय व कायदा, सैनिकी व्यवस्था या साऱ्यात निपुण छत्रपतींचा समृद्ध वारसा सर्वाना समजायला हवा. छत्रपती संभाजी महाराज यांच्या काळात परदेशात (१६८१ च्या ऑक्टोबर मध्ये मलाक्का- सध्याच्या मलायाच्या(मलेशिया) संघ राज्यात) व्यापार वाहतूक चालत असे. हे किती वैशिष्ट्यपूर्ण आहे. छत्रपती संभाजी महाराज यांच्या कारकीर्दीतील विशेष दोन घटना (इतरही घटना आहेत पण खास करून) नमूद कराव्या वाटतात, शत्रू चालून आला हे समजताच “बेभान”, होऊन त्याच्यावर क्षत्रिय बाण्याने छत्रपती संभाजी महाराज चालून गेले असे इतिहासात दिसते. चालून येणाऱ्या शत्रूवर बेभान होऊन तुटून पडणे हा संभाजी महाराजांच्या लष्करी व्यक्तिमत्वाचा स्थायी भाव होता की काय माहिती नाही. पण गोवा मोहिमेत जुवे बेटावर पोर्तुगीज व्हाईसरॉयचा पाठलाग करीत भरती आलेल्या खाडीत दौडता घोडा घातला होता आणि त्यास पळवून लावले होते. त्यावेळी खंडो बल्लाळ राजें सोबत होते. दुसरी घटना साधारण जुलै १६८२ मध्ये औरंग ने स्वराज्याच्या सर्व सीमातून त्याच्या फौजा आत घुसवल्या व प्रखर हल्ले चढविले, पण संभाजी महाराजांनी तितकाच प्रखर प्रतिकार करून सर्व हल्ले परतून लावले.

सत्ता केंद्रे ही किती पावरफुल्ल असतात याची अनेक उदाहरणं सापडतील. या सत्ता केंद्राचा भाग बनणं प्रत्येकालाच हवं असतं. पण हा काटेरी मुकुट सांभाळणं साऱ्यांनाच शक्य नसतं. जेंव्हा “स्वराज्य” नव्हतं तेंव्हा शूर, पराक्रमी शहाजी राजे यांनी शर्थ लढवत अनेक आघाड्यांवर पराक्रम गाजविला. त्या काळात वतनदारी, पाटिलकी, मनसबदारी, आदिलशाह कडून मिळतच होती पण छत्रपती शिवाजी महाराजांनी जे त्यांना योग्य वाटलं, पटलं (वतनदारी/पाटिलकी/देशमुखी बाबतीत) तेच केलं आणि छत्रपती संभाजी महाराजांनी देखील आबा साहेबांनी दाखविलेल्या मार्गावरूनच कारभार केला. जसे की देशमुखी सारखी वतने वंशपरंपेरेने द्यायची नाहीत असा महाराजांचा कटाक्ष होता. अर्थातच अशा धोरणास विरोध झालाच पण “स्वराज्य”, ध्येयाने प्रेरित मराठ्यांनी (अठरा पगड जातींना एकत्र करून) छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या नेतृत्वात स्वराज्य ऊभ केल. मराठ्यांचा सार्वभौम राजा “प्रथम राजा”, यामुळेच महाराष्ट्रास मिळाला. स्वराज्य उभ करणं जिकिरीच कार्य होतं पण मराठ्यांनी शिवछत्रपतींच्या नेतृत्वात पराक्रमाची शर्थ करून ते मिळविलं, कमवलं .. पण टिकवणं आणि वाढवणं देखील तेवढच महत्वाचं होत. ती जबाबदारी स्वराज्याच्या दुसऱ्या छत्रपतींनी जाणली आणि आबा साहेबांच्या धोरणानुसार ती उत्तमरित्या सांभाळली. कोणतेही धोरण, तत्व, नियम समाजातील शेवटच्या व्यक्ति पर्यन्त पोहोचविणे कठीण, त्याचा अंमल प्रत्यक्षात आणणं त्याहून मुश्किलच !! यात यश आलेच, तर कदाचित ही सर्व सामान्य जनता एकवेळ धोरणं, तत्व, नियम मान्य करेल, फॉलो करण्यास सुरुवात करेल, पाळेल पण सत्ते मधील मंडळीना / पदाधिकारींना ते जमतचं असे नाही. अर्थात इतिहासात असे अनेक दाखले मिळतील. पदाधिकाऱ्यांचं जग वेगळचं असतं, वेगळ्या अपेक्षा, महत्वकांक्षा !! अर्थात महत्वकांक्षा असावी पण ती कोणत्याही परिस्थितीत पूर्णच व्हावी हा अट्टाहास का करावा? आणि तो ही अॅट व्हॉट कॉस्ट? फितुरी चा कोणताही अध्याय आपल्यासाठी नवा नाही. मग तो स्वातंत्र्य लढा असेल अथवा स्वराज्य मोहीम असेल अथवा आणखी काही, खरं नुकसान तर या फितुरी मुळेच झालं आहे.

शुद्ध ऐतिहासिक लेखनातून इतिहास समजून घ्या आणि शक्य असल्यास इतरां पर्यन्त पोहोचवा, कारण सत्यमेव जयते !

 

अमित बाळकृष्ण कामतकर

ब्लॉगर, लेखक,सल्लागार, व्याख्याता, सॉफ्ट स्किल ट्रेनर

सोलापूर                  

 

संदर्भ: शिवपुत्र संभाजी – डॉ. सौ. कमल गोखले, छत्रपती संभाजी एक चिकित्सा- डॉ जयसिंगराव पवार.

 

इमेज सोर्स: गुगल